Obserwując naszego domowego pupila, często zastanawiamy się, jak to jest odczuwać jak on, czuć zapachy jego nosem, odbierać barwy jego wzrokiem. Czy jest możliwe wiedzieć, jak to jest nim być?
Wyjaśnienie redukcyjne
Nauce zostało już niewiele tajemnic. Przykładowo, zjawiska takie jak rozmnażanie lub ciepło wyjaśniamy odwołując się do zjawisk bardziej podstawowych: biologicznych, chemicznych i fizycznych. Rozmnażanie można wyjaśnić sięgając do mechanizmów genetycznych i komórkowych, a ciepło – odwołując się do ruchu kinetycznego cząsteczek. Podobnie można potraktować procesy poznawcze. Na przykład, aby w kognitywistyce wyjaśnić proces uczenia się, można go opisać jako mechanizm odpowiedzialny za zmianę zachowania pod wpływem bodźców zewnętrznych. Wspólną cechą powyższych zjawisk jest możliwość podania pełnionej przez nie funkcji.
Najogólniej mówiąc, funkcjonalizm jest poglądem głoszącym, że dane zjawiska wyjaśnia się na podstawie pełnionych ról przyczynowych. Sformułować funkcjonalną charakterystykę ciepła lub procesów psychicznych to tyle co podać, co zazwyczaj jest ich przyczyną i skutkiem.
Paradygmat wyjaśnienia redukcyjnego, wsparty analizą funkcjonalną, sprawdza się zatem również na obszarze kognitywistyki. Procesy psychiczne definiuje się podając ich funkcjonalną charakterystykę. Kognitywistyka inaczej nie miałaby szans na realizację. Jej celem jest w końcu budowa modeli poszczególnych funkcji poznawczych, m.in. percepcji, pamięci lub języka.
Czy jest jednak możliwe funkcjonalistyczne wyjaśnienie świadomości? W filozofii podaje się rozróżnienie na świadomość psychologiczną i świadomość fenomenalną. Pierwszy rodzaj świadomości można wyjaśnić podając jej funkcje. W kognitywistyce definiuje się świadomość psychologiczną jako przytomność i zdolność do raportowania swoich stanów wewnętrznych. W sytuacji, gdy jestem u dentysty i ktoś mnie pyta o ból zęba, to jestem w stanie na to pytanie odpowiedzieć.
Jednak pytając o to, jak to jest być psem czy kotem, nie pytamy o to, czy jest on przytomny lub czy ma zdolność do raportowania swoich stanów wewnętrznych. Raczej chodzi nam o to, jak nasz pupil odczuwa świat. Pytanie to dotyczy świadomości fenomenalnej.
Przytomność i zdolność do raportowania są intersubiektywne, czyli można je obiektywnie opisać, odwołując się chociażby do nauk: biologii czy chemii. Charakteryzując zjawiska z perspektywy trzecioosobowej, staramy się uniknąć stronniczości, czyli subiektywnego punktu widzenia. To, jak nasze zwierzę odczuwa świat, nie poddaje się takiemu opisowi, ponieważ odczuwanie cechuje się subiektywnością.
W żargonie filozoficznym, subiektywne odczucia określa się mianem qualiów. Qualia są związane z doświadczeniem zmysłowym, np. słyszeniem dzięków czy odbieraniem barw. Nasze odczucie tych doświadczeń stanowi świadomość fenomenalną.
Subiektywność i obiektywność
Wyjaśniając zjawiska, nauki dążą do jak najbardziej obiektywnego punktu widzenia. Przedstawmy to na przykładzie Marsjanina, który przybył na ziemię. Może on posiadać zupełnie inny aparat zmysłowy, czyli odczuwać świat inaczej niż my. Nie doznaje ciepła dotykiem, nie widzi świata za pomocą naszego wzroku. Jednak może on dysponować obiektywnym opisem tych zjawisk, czyli przeprowadzonym z punktu widzenia trzecioosobowego.
Przykładowy dzienniczek Marsjanina mógłby wyglądać tak: “Jaś powiedział, że boli go ząb”, “Jaś jest przytomny i reaguje na komendy”, “Za widzenie barw jest odpowiedzialna kora wzrokowa”. Jednak czy Marsjanin może mieć wiedzę o naszej świadomości?
Na pewno może on dysponować wiedzą na temat świadomości psychologicznej, czyli na przykład mieć wiedzę dotyczącą jej mechanizmów biologicznych czy obliczeniowych. Jest to wiedza z punktu widzenia trzecioosobowego, natomiast wiedza dotycząca subiektywnych doznań, jest wiedzą z punktu widzenia pierwszoosobowego, czyli jest dostępna wyłącznie podmiotom poznającym.
Z prób charakterystyki świadomości fenomenalnej wyłania się dylemat: albo chcemy wyjaśnić świadomość fenomenalną i eliminujemy w konsekwencji subiektywny punkt widzenia, albo wyjaśniamy subiektywny punkt widzenia i niczego tym samym nie wyjaśniamy.
Czy rzeczywiście jest tak, że nigdy nie dowiemy się, jak to jest być przedstawicielem innego gatunku? Nie będziemy wiedzieć, jak to jest odczuwać, będąc kotem lub będąc Marsjaninem? A może ukazany dylemat jest iluzoryczny? Przedstawmy eksperyment naukowy, wskazujący, że intuicje związane z subiektywnym punktem widzenia mogą być mylne.
Badanym osobom pokazywano zdjęcia, różniące się małym szczegółem. Na jednym zdjęciu szafka miała kolor brązowy, natomiast na drugim zdjęciu szafka miała kolor biały. Zdjęcia wyświetlano na zmianę (czas ekspozycji wynosił 250 milisekund, czas przerwy między obrazami wynosił 290 milisekund). Opierając się na qualiach, osoby badane, powinny zmianę tę szybko wychwycić. Jednak reakcja tych osób trwała około 20-30 sekund.
Wobec tego, czy osoby badane doświadczały ciągle tych samych qualiów? Czy qualia te po kolejnym wyświetleniu ulegały zmianie? Płynie z tego wniosek, że osoby badane nie są w stanie odpowiedzieć na pytania dotyczące odczuwanych przez siebie qualiów. Odpowiedzi udzielili naukowcy, którzy na podstawie rezonansu magnetycznego, ustalili, że w neurofizjologii percepcji podczas oglądania zdjęć zachodzą zmiany. W takim razie, czy Marsjanin może dysponować wiedzą o naszej świadomości? Chyba tak. Z punktu widzenia trzecioosobowego, można wiedzieć więcej niż z punktu widzenia pierwszoosobowego.
Może pojęcie qualiów jest pojęciem mętnym? Nie wiemy, co ono ma oznaczać? Może nie ma czegoś takiego, jak subiektywny punkt widzenia, natomiast pytanie, jak to jest być przedstawicielem innego gatunku, jest pytaniem źle postawionym?
Słownik
Funkcjonalizm – pogląd głoszący, że dane zjawiska wyjaśnia się na podstawie pełnionych ról przyczynowych. Sformułować wyjaśnienie danego zjawiska, to podać co zazwyczaj jest jego przyczyną i skutkiem. W latach 60-tych dominowały funkcjonalistyczne teorie umysłu, identyfikujące stany mentalne na podstawie pełnionych przez nie ról w systemie. Kognitywistyka jest oparta na wyjaśnieniach funkcjonalnych.
Świadomość fenomenalna – rodzaj świadomości związany z odczuwaniem: “jak to jest być w danym stanie?”. Jako przykłady doznań fenomenalnych możemy wymienić: “doznanie czerwoności”, “posiadanie wyobrażenia wieży Eiffla” czy “odczuwanie bólu”.
Świadomość psychologiczna – rodzaj świadomości związany z przytomnością, monitorowaniem swoich stanów wewnętrznych i raportowaniem.
Qualia – jakościowe doznania związane z doświadczeniem zmysłowym, np. słyszeniem dzięków czy odbieraniem barw. Qualia są subiektywne, znane z perspektywy pierwszoosobowej. Jakościowe doznania stanowią świadomość fenomenalną.
Wyjaśnienie redukcyjne – wyjaśnienie zjawisk w oparciu o bardziej podstawowe zjawiska, np. podać wyjaśnienie rozmnażania, to podać mechanizmy genetyczne i komórkowe.
Polecana literatura
- Chalmers David , Świadomy umysł, tłum. M. Miłkowski, wyd. PWN, Warszawa 2010.
- Dennett Daniel, Słodkie sny, tłum. M. Miłkowski, wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 2005.
