Klub „Filozofuj!” w Szczecinie #1 „Cóż to jest prawda?”

26 października 2016 r. w kluboksięgarni FiKa odbyło się pierwsze w Szczecinie spotkanie Klubu „Filozofuj!”. Tematyka debaty dotyczyła 9. numeru czasopisma poświęconego zagadnieniu prawdy. W dyskusji wzięły udział: dr hab Adriana Schetz oraz prof. Renata Ziemińska, obie z Instytutu Filozofii Uniwersytetu Szczecińskiego. Dyskusję prowadził dr Marek Pawłowski. Debata została podzielona na trzy części poświęcone następującym kwestiom:

1. Co jest istotą i naturą prawdy oraz czy tak rozumiana prawda jest osiągalna?
2. Jaką rolę odgrywa prawda w kulturze i życiu społecznym?
3. Jakie są główne grzechy popełniane przeciw prawdzie?

Serdecznie dziękujemy Miastu Szczecin za objęcie naszego wydarzenia mecenatem oraz Księgarnio-kawiarni FiKa za udostępnienie sali.

Co jest istotą prawdy? Czy tak rozumiana prawda jest osiągalna?

Prof. Ziemińska rozpoczęła od krótkiego przedstawienia historii tego pojęcia – z pozoru prostego i fundamentalnego, ale przysparzającego sporo problemów przy jego bliższej analizie. U Platona można znaleźć pierwsze próby sformułowania tzw. klasycznej definicji prawdy jako zgodności zdania z rzeczywistością – mówić prawdę to stwierdzać, jak się rzeczy mają, a mówić fałsz to twierdzić inaczej niż jest. Klasyczne pojęcie prawdy pozostało praktycznie niezakwestionowane aż do końca XIX wieku. Fryderyk Nietzsche wysunął argument za tym, że osiągnięcie prawdy jest niemożliwe ze względu na ułomność naszego języka. Można dodać, że dzieje się tak również ze względu na nasze ograniczenia biologiczne i kulturowe.

Prof. Schetz przyznała, że są jej bliskie korespondencyjne koncepcje prawdy z uwagi na ich zdroworozsądkowy charakter. Jednak problemy, jakie te teorie za sobą niosą skłaniają do przyjęcia minimalizmu, czyli rezygnacji z wyjaśnienia relacji korespondencji oraz tego, czym jest fakt, do którego nasze zdania się odnoszą.

Atrakcyjnym stanowiskiem może okazać się pluralizm aletyczny, zgodnie z którym istnieją różne fakty (empiryczne, estetyczne lub moralne) i na różne sposoby czynią one nasze przekonania prawdziwymi.

Wedle tego poglądu w różnych dyskursach prawda będzie inaczej realizowana, na przykład w jednym będziemy przyjmować na przykład pragmatyczne kryterium prawdy, w innym – weryfikacjonistyczne. Prof. Ziemińska wątpi w sukces tego rodzaju teorii.Według niej minimalizm jest pewnym rozwiązaniem, ale głosi on jedynie tyle, że prawda jest pojęciem podstawowym. Przyznaje jednak, że trudno jest zdefiniować prawdę za pomocą innych pojęć jak pojęcie korespondencji, przekonania lub wiedzy. Zdaniem prof. Schetz pluralizm aletyczny przede wszystkim ukazuje, że pojęcie prawdy funkcjonuje jak pojęcie prawdy w logice – jest niezwykle użyteczne i możemy posługiwać się nim w różnorakich dyskursach.

Jaka jest rola prawdy w kulturze i życiu społecznym?

Prof. Schetz zwróciła uwagę na fakt, że prawda jest niezbywalna przede wszystkim w nauce. Mimo, że może być nieosiągalna ze względu na nasze ograniczone zdolności poznawcze, to odgrywa istotną rolę jako idea regulatywna. Jej zdaniem niektóre dziedziny kultury mogą się jednak obejść bez pojęcia prawdy np. sztuka. Prawda wydaje się istotna z ewolucyjnego punktu widzenia – człowiek musiał stworzyć pojęcie tego, jak jest, aby dysponować pojęciem fałszu – tego, jak nie jest lub tego, jak się wydaje, że jest.

Prof. Ziemińska wskazała na rozróżnienie na prawdę przez duże „P” i prawdę przez małe „p”.

Prawda przez duże „P” ma charakter platoński, regulatywny i nieosiągalny, prawda przez małe „p” jest osiągalna, ale obarczona subiektywizmem i indywidualnym punktem widzenia. Druga odgrywa niezwykle pozytywną rolę w relacjach społecznych na przykład przy rozwiązywaniu konfliktów. Pierwsza jest nie mniej istotna. Jak uważał Leszek Kołakowski, jest pożytecznym „mitem” o fundamentalnym znaczeniu dla uprawiania nauki lub rozwoju technologii.

Prof. Schetz podjęła problem osiągalności prawdy przez duże „P”, wskazując na zagrożenia, jakie niosłoby za sobą pochopne wyeliminowanie tego pojęcia z nauki lub innych sfer kultury. Prof. Ziemińska zwróciła uwagę, że nie można deprecjonować prawdy ani przez duże „P” ani przez małe „p”. Prawda polega na żmudnym i powolnym procesie odkrywania (jak uważał na przykład Hegel) a my jesteśmy w środku tego procesu. Zdaniem Pani Profesor proces dochodzenia do prawdy może nigdy się nie zakończyć.

Jakie są główne grzechy popełniane przeciw prawdzie?

Prof. Ziemińska powołała się na pogląd Michela Foucaulta, zgodnie z którym prawda jest narzędziem dominacji i represji. Dlaczego prawda, która jest traktowana jako jedna ze świętości, może nieść tak negatywne skutki społeczne? Możliwa jest sytuacja, w której pewne poglądy zdobywają powszechną akceptację i przewagę nad innymi opisami świata nie tylko ze względu na ich zgodność z doświadczeniem. Zostają usankcjonowane w wyniku działania autorytetu i siły.

Największe grzechy przeciw prawdzie to: uzurpacja, kiedy prawda subiektywna zostaje ustanowiona jako obiektywna, nihilizm, gdy w ogóle odmawiamy prawdzie wartości oraz jej całkowite lekceważenie.

Prof. Schetz dodała, że jej zdaniem największym zagrożeniem dla prawdy jest sytuacja, gdy w ogóle nie dbamy o to, czy to, co mówimy jest prawdziwe, w jakimkolwiek rozumieniu prawdziwości. Jak powiedziałby Harry Frankfurt, wtedy „wciskamy kit”.

Problemy, na które wskazali słuchacze debaty dotyczyły:

1. korespondencyjnej teorii prawdy;
2. ważności prawdy przez duże „P”;
3. warunków prawdziwości w przypadku przedmiotów i zdarzeń fikcyjnych.

Słowniczek – pojęcie prawdy:

Klasyczna koncepcja prawdy – prawda jest zgodnością zdania (wyrażającego myśli) z rzeczywistością. Zwolennicy: Platon, Arystoteles, św. Tomasz, Leibniz, Kartezjusz (równocześnie prekursor oczywistościowej koncepcji prawdy).

Korespondencyjna teoria prawdy – przekonanie prawdziwe odpowiada pewnemu faktowi w świecie. Relacja prawdziwości jest relacją odpowiedniości (korespondencji). Zwolennicy: G.E. Moore, L. Wittgenstein, B. Russell.

Koherencyjna koncepcja prawdy – prawdziwe są te przekonania, które są ze sobą zgodne i tworzą spójną (koherentną) całość. Zwolennicy: F. Bradley, B. Blanshard, O. Neurath.

Pragmatyczna koncepcja prawdy – prawdziwe jest to, co jest dla nas użyteczne. Przekonanie jest prawdziwe, jeśli jego uznanie jest dla podmiotu użyteczne. Zwolennicy: Ch.S. Peirce, W. James, J. Dewey.

Epistemiczna koncepcja prawdy – prawda zostaje zrównana z czynnościami poznawczymi (epistemicznymi) takimi jak uzasadnienie, weryfikacja, stwierdzanie, uznawanie lub oznaczanie. Do epistemicznych koncepcji prawdy zalicza się teorie koherencyjne i pragmatyczne. Zwolennicy: M. Dummett, H. Putnam.

Pluralizm aletyczny – prawda jest odmiennie ukonstytuowana w różnych dyskursach. Jest jedno pojęcie prawdziwości, ale wiele własności może je realizować. Zwolennicy: C. Wright, M. Lynch.

Literatura wspomniana podczas debaty:

• Foucault, Nadzorować i karać, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2009.
• Frankfurt, O wciskaniu kitu, Wydawnictwo Świat Literacki, Warszawa 2008.
• Kołakowski, Obecność mitu, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 2005.
• Nietzsche, „O prawdzie i kłamstwie w pozamoralnym sensie”, Pisma pozostałe 1862–1875, Wydawnictwo Inter Esse, Kraków 1993.
• Platon, Sofista. Polityk, Wydawnictwo Antyk, Kęty 1999.

Zobacz relację ze spotkania na stronie filozofuj!