Ewolucja umysłu

Czy nasze życie mentalne (przekonania, pragnienia i emocje) można opisywać w kategoriach przystosowania do środowiska? Istnieją zwolennicy poglądu o wyjątkowym statusie człowieka. Ich zdaniem nad umysłem ludzkim powinno się prowadzić refleksję wyłącznie humanistyczno-kulturową, ale co jeśli sama kultura i tworzące ją umysły podlegają mechanizmom ewolucji?

Ewolucja umysłu

Na gruncie psychologii poznawczej i kognitywistyki umysł to system przetwarzający informacje. Można powiedzieć, że zwierzęta żyjące na naszej planecie są nie tylko roślinożerne i mięsożerne, ale również „informacjożerne”.

Daniel Clement Dennett proponuje badać umysł jako system, który rozwijał się ewolucyjnie. Tworzy w tym celu model Wieży Generowania-Testowania, który ma symbolizować drogę organizmów po szczeblach ewolucji – rozwój ich zdolności do znajdowania coraz lepszych posunięć w środowisku. Ważną rolę w tym modelu pełni informacja. Dennett zwraca uwagę głównie na sposób jej przetwarzania.

Jeżeli organizmy z czasem coraz lepiej przetwarzają informacje ze środowiska, to oprócz ewolucji gatunkowej, powinno również mówić się o ewolucji systemów poznawczych.

Umysł i jego rodzaje

Zdaniem Dennetta, skoro gatunki cechują się głodem epistemicznym (informacjożernością) oraz mówimy o ewolucji systemu poznawczego jako coraz lepszym sposobie przetwarzania informacji płynących ze środowiska, to należałoby wyszczególnić stopnie tej ewolucji. Dennett wyróżnia cztery rodzaje umysłów:

(1) Darwinowskie

Zajmują one najniższy szczebel w Wieży Generowania-Testowania. Organizmy darwinowskie to na przykład makrocząsteczki, które w wyniku “ślepego” generowania stanowią rekombinację genów. Ich głównych celem jest samopowielanie się.

(2) Skinnerowskie

Znajdują się na wyższym szczeblu w Wieży Generowania-Testowania. Różnią się od darwinowskich tym, że są one w pełni “skonstruowane” i cechują się fenotypową plastycznością.

Adaptacja do środowiska będzie u nich odbywać się zarówno na poziomie genetycznym, jak również będzie ona wypracowywana poprzez uczenie się, które zachodzi wedle modelu behawioralnego.

Jeśli dane zachowanie pod względem adaptacyjnym będzie pozytywnie nagradzane, to zostanie ono w podobnych sytuacjach powtórzone przez organizm. Jako przykład organizmów skinnerowskich wymienia się proste bezkręgowce.

(3) Popperowskie

Znajdują się one na kolejnym szczeblu w Wieży Generowania-Testowania. O ile organizmy skinnerowskie pozostają skupione na środowisku zewnętrznym, to organizmy popperowskie są już zdolne do dokonywania preselekcji zachowań (informacji). Wobec tego będą one dysponować życiem wewnętrznym. Organizmy te wyróżnia posiadanie reprezentacji zewnętrznego wobec nich środowiska.

Mogą wysuwać hipotezy dotyczące świata i na tej podstawie dokonywać selekcji zachowań.

Jako przykład organizmów popperowskich wymienia się gołębie.

(4) Gregoriańskie

Kiedy można mówić o systemie poznawczym charakterystycznym dla podmiotu ludzkiego? Na pewno będzie on się składał z istoty darwinowskiej, skinnerowskiej i popperowskiej. Co jednak odróżnia człowieka od tych pozostałych istot? Zdaniem Dennetta jest to posiadanie języka, za pomocą którego przekazujemy informacje, tworząc kulturę i cywilizację.

Najwyżej zorganizowane systemy cechują się tym, że operują językiem symbolicznym oraz narzędziami.

Moralne konsekwencje

Dennett na gruncie swojego programu badawczego wyróżnia cztery rodzaje umysłu. Zwróćmy uwagę na kwestię przejścia od (3) do (4). Jako istoty popperowskie wymienia się wszystkie zwierzęta poza ludźmi, natomiast człowiek jest już istotą gregoriańską. Badacze zwierząt dostarczają nam dowodów na to, że zwierzęta posługują się jakimś rodzajem języka, jak na przykład taniec pszczół czy uczenie się języka migowego przez szympansy. Zwierzęta korzystają również z narzędzi, na przykład szympans potrafi oczyścić kij z liści, aby móc z jego pomocą wygrzebywać dla siebie przysmaki z mrowiska. Przykłady te wskazują, że przejście pomiędzy (3) a (4) jest zbyt wąskie.

Zastanawiamy się nad granicą pomiędzy posiadaniem a nieposiadaniem umysłu. Opis umysłu w kategoriach ewolucyjnych może mieć nie tylko walor poznawczy, ale również moralno-etyczny. Ustalenie, jaki rodzaj umysłu można przypisać danemu gatunkowi, decyduje o tym, czy mamy wobec niego zobowiązania moralne.

Skoro wiemy, że szympans potrafi nauczyć się języka migowego, co więcej, znamy przypadki wskazujące, że może posiadać on pojęcie “Ja”, to czemu mielibyśmy odmawiać mu posiadania “świadomości”? Czy nie powinniśmy uznać go za podmiot moralny, wobec którego posiadamy zobowiązania moralne?

Słownik

Umysł – na gruncie psychologii poznawczej i kognitywistyki system, który przetwarza informacje.

Daniel Dennett (ur. 1942) – amerykański filozof, zajmuje się głównie filozofią umysłu oraz kognitywistyką. Najsłynniejsze jego dzieła to Świadomość, Natura Umysłu, Słodkie Sny oraz Odczarowanie.

Polecana literatura

1. Błaszak M., Darwinowskie mechanizmy generowania-testowania umysłów, (red.) Dziarnowska W., Klawiter A., [w:] Mózgi i jego umysły, Zysk i S-ka, Poznań 2006, s. 91-136.
2. Dennett D. C., Natura Umysłu, tłum. Turopolski W., CIS, Warszawa 1997.
3. Dennett D. C., Słodkie Sny, tłum. Miłkowski M., Prószyński,  Warszawa 2007.
4. Dennett D. C., Świadomość, tłum. Stokłosa E., Copernicus, Warszawa 2016.
5. Żegleń U., Filozofia umysłu, Wydawnictwo Adama Marszałka, Toruń 2007, s. 81-86.