Na czym polega problem psychofizyczny? Jakie są jego początki? Rozważmy najpierw następujące zdania:
Jaś ma oczy koloru zielonego.
Jaś wie, że “2+2=4“.
Jaś jest wysoki.
Jaś jest spragniony wody.
Jaś po uderzeniu młotkiem odczuwa ból.
Problem psychofizyczny. Wprowadzenie
Do jakich cech Jasia powyższe zdania się odnoszą? Zdania (1) i (3) wskazują na cechy fizyczne Jasia, czyli na kolor jego oczu oraz wzrost. Wspomniane cechy należą do świata fizycznego, więc stanowią przedmiot badawczy nauk przyrodniczych: fizyki, biologii czy chemii. Wymienione nauki dążą do jak najbardziej obiektywnego opisu świata, czyli przedstawienia go w formie jak najbardziej intersubiektywnej. Zatem przedmiotem ich zainteresowania jest aspekt ilościowy rzeczy, na przykład ich waga, masa, długość lub szerokość. Jako przykład podajmy zdanie “Woda to H2O”. Jeśli to twierdzenie zostało sformułowane na gruncie nauki, której celem jest dążenie do jak najbardziej obiektywnego opisu faktów, to Marsjanin, który dysponuje zupełnie innym aparatem poznawczym od ludzkiego, również zgodzi się z takim twierdzeniem.
Zdania (2) i (4)-(5) odnoszą nas do cech psychicznych Jasia. Zdanie (2) wskazuje na jego przekonanie dotyczące działania matematycznego, zaś zdanie (4) do jego pragnienia napicia się wody.
Z kolei zdanie (5) podkreśla to, że Jaś ma doznania o charakterze subiektywnym i jakościowym. W filozofii tego typu stany określa się mianem qualiów. Są nam one znane z perspektywy pierwszoosobowej, czyli są dostępne jedynie osobie, która je doznaje.
Zdania (2) i (4) na gruncie filozofii określa się mianem postaw propozycjonalnych, czyli nastawienia podmiotu do sądów, na przykład “X wie, że…”, “X sądzi, że…” czy “X wierzy, że…”. Postawy propozycjonalne przypisujemy podmiotom w celu opisania zachowania. Jeżeli Jan jest spragniony i ma przekonanie, że za rogiem jest sklep, to idzie do tego sklepu i kupuje wodę. Wobec tego nasze stany mentalne charakteryzują się intencjonalnością, czyli są one o czymś, mają one określoną treść. W omawianym przypadku jest to pragnienie napicia się wody oraz przekonanie, gdzie wodę można kupić.
Na podstawie powyższego możemy wymienić kryteria rozróżniania tego, co fizyczne od tego, co psychiczne.
Świat fizyczny wyróżnia się następującymi cechami: obiektywność, ilość, przestrzenność oraz brak intencjonalności. Natomiast świat mentalny można scharakteryzować za pomocą następujących cech: subiektywność, jakość, nieprzestrzenność i intencjonalność.
Kartezjusz i problem psychofizyczny
W historii na stałe zapisał się jego aforyzm: “Myślę, więc jestem” (łac. Cogito ergo sum). Szukając pewnej wiedzy, na drodze wątpienia we wszystko, co znał, Kartezjusz doszedł do wniosku, że nie może wątpić w to, że sam istnieje. Nawet jeśli ktoś będzie nas zwodził, to zwodzi on zawsze kogoś, czyli w omawianym przypadku mnie. Tym samym nie mogę mieć wątpliwości co do istnienia mojej jaźni. Mamy większą pewność istnienia świata psychicznego niż świata fizycznego. Kartezjusz sformułował stanowisko dualizmu substancjalnego, w myśl którego człowiek składa się z substancji myślącej (łac. res cogitans), czyli duszy oraz substancji rozciągłej (łac. res extensa), czyli ciała.
Kartezjusz żył w okresie rewolucji naukowej, rosnącego napięcia między religią a nauką. Na przedmiot badawczy prężnie rozwijających się nauk, takich jak fizyka czy biologia Kartezjusz wskazał substancję rozciągłą, czyli ciało. Zaś substancja myśląca, którą utożsamiał z nieśmiertelną duszą, miała stanowić obszar badawczy teologii. Natomiast filozofia miała zajmować się zarówno sferą duchową, jak również światem fizycznym.
Jednak zaproponowane przez niego rozdzielenie tego, co mentalne od tego, co fizyczne zdaje się problematyczne. Współcześni Kartezjuszowi postawili mu następujący zarzut: jak coś mentalnego, cechującego się nieprzestrzennością, może oddziaływać na coś fizycznego, cechującego się przestrzennością?
Naszych przekonań, pragnień czy doznań nie możemy zmierzyć ani zważyć. Wobec tego, jak moje pragnienie napicia się wody może być przyczyną ruchu ręki i podniesienia szklanki pełnej wody, czyli czegoś fizycznego?
Powyższy dylemat stanowił główny problem dla tak zwanej filozofii postkartezjańskiej. Następcy Kartezjusza woleli odrzucić zdroworozsądkowe tezy o interakcjach przyczynowych między sferą mentalną a światem fizycznym, a przyjąć zaproponowany przez niego dualizm.
Problem psychofizyczny w nowożytności
Jako jednego z kontynuatorów myśli Kartezjusza wymienia się Gottfrieda Wilhelma Leibniza. Niemiecki filozof twierdził, że między naszą sferą duchową a światem fizycznym nie zachodzą rzeczywiste związki przyczynowe, występuje natomiast współmierność. W celu wyjaśnienia zachodzenia tej paralelności wprowadził do swojego systemu metafizycznego zasadę harmonii przedustanowionej. W myśl tej zasady Bóg ustanowił uprzednio współmierność między życiem mentalnym a światem fizycznym. Zachodzenie współmierności można zobrazować za pomocą metafory mechanizmów w zegarze.
Zegarmistrz ustawił mechanizmy w zegarze, aby odmierzały czas, czyli sprawił on, żeby odpowiednie zębatki we wnętrzu zegara nachodziły na siebie. Nachodzące zębatki mają przedstawiać sferę duchową i świat fizyczny, które na siebie nie oddziałują bezpośrednio, lecz zostały tak nakręcone przez zegarmistrza, aby działały jednocześnie.
Francuski filozof, Nicolas Malebranche (1668-1715) uważał, że to Bóg ma okazję do tego, aby działać na sferę duchową i świat fizyczny. Zachodzenie realnych związków przyczynowych między sferą duchową a światem fizycznym jest jedynie złudzeniem. Głoszone przez niego stanowisko nazywa się na gruncie filozofii okazjonalizmem.
Z kolei Baruch Spinoza (1632-1677) uważał, że istnieje wyłącznie jedna substancja, a to, co mentalne i to, co fizyczne stanowią jedynie jej objawy – aspekty. Będzie zgadzał się, że nie ma realnych interakcji przyczynowych między sferą ducha a światem fizycznym – występuje między nimi jedynie paralelność.
Problem psychofizyczny współcześnie
W okresie nowożytnym filozofowie woleli wprowadzić byt absolutny do swojego systemu metafizycznego jako gwarant wyjaśnienia zachodzenia interakcji przyczynowych między sferą ducha a światem fizycznym niż szukać rzeczywistego wyjaśnienia. A jak współcześni filozofowie podchodzą do dylematu psychofizycznego?
Nie zgodzą się oni z tym, że to, co mentalne stanowi odrębną dziedzinę. Przeciwnie niż Kartezjusz twierdzą, iż to nasze mózgi posiadają umysł. Dla Kartezjusza nie było to takie oczywiste, ponieważ substancja myśląca stanowiła odrębny byt. Mózg ludzki nie mógł być świadomy. Dla francuskiego filozofa niczym się nie różni od kamienia czy stołu. Współcześni filozofowie najczęściej reprezentują stanowisko materializmu, w myśl którego wszystko, co istnieje jest z natury fizyczne.
Dylemat psychofizyczny polega na wyjaśnieniu jak coś subiektywnego i jakościowego może być częścią świata fizycznego, który jest z gruntu obiektywny i ilościowy.
Jak ból, odczuwany z perspektywy pierwszoosobowej a zatem charakteryzujący się aspektem jakościowym, może należeć do świata fizycznego?
