Większość z nas, stojąc przed lustrem, patrząc w odbicie, widzi nie tylko ciało, ale także siebie. U większości pojawia się wówczas intuicja, że może składamy się z dwóch odrębnych części, z ciała i z umysłu. Większość z nas nie wie, że intuicja ta znana jest w filozofii i została ona wyrażona w postaci stanowiska dualizmu substancjalnego.
Dualizm substancjalny a problem psychofizyczny
Pogląd dualizmu substancjalnego głosił m.in. francuski filozof Kartezjusz, żyjący w XVII wieku i znany przede wszystkim ze słynnego aforyzmu „myślę, więc jestem”. Zamysłem tej wypowiedzi było wskazanie na specyficzny ogląd naszego życia mentalnego. Nie można przecież, zdaniem Kartezjusza, mylić się co do istnienia swoich stanów mentalnych i tego, że jest się ich świadomym. Według Kartezjusza, tak jak istotą życia psychicznego jest świadomość, tak istotą ciał jest ich rozciągłość. Jego poglądy dotyczące dwóch odrębnych substancji – myślącej i rozciągłej – można przedstawić za pomocą diagramu:
Skoro zaś człowiek składa się z dwóch odrębnych substancji, to wówczas zasadne jest pytanie o to, w jakiej pozostają one do siebie relacji. Problem ten określa się w literaturze jako problem psychofizyczny. Na gruncie filozofii Kartezjusza przybiera on postać pytania, jak dwie odrębne substancje mogą oddziaływać na siebie.
Pisząc współczesnym językiem, problem dotyczyć będzie wyjaśnienia tego, jak zdarzenie psychiczne może być przyczyną pewnego zdarzenia fizycznego oraz jak zdarzenie fizyczne może być przyczyną pewnego zdarzenia psychicznego.
Wiemy, że w świecie zachodzą tego typu związki przyczynowo-skutkowe, np. sięgnięcie po szklankę wody (zdarzenie fizyczne) może być wynikiem pragnienia (zdarzenie psychiczne), czy odczucie bólu (zdarzenie psychiczne) może być rezultatem uderzenia małym palcem o kant łóżka (zdarzenie fizyczne). Wyjaśnienie tych związków przyczynowo-skutkowych w świetle przyjętego założenia o dwóch odrębnych substancjach jest problematyczne: jak coś cechujące się świadomością może oddziaływać na coś cechującego się rozciągłością i vice versa?
Współczesne podejście do problemu psychofizycznego
Jak zmieniło się samo rozumienie problemu psychofizycznego od czasów Kartezjusza i czy on sam zaakceptowałby współczesną wersję tego problemu? Najpierw zauważmy, że mimo powszechnej intuicji o dwóch odrębnych sferach, mentalnej i fizycznej, część naukowców, kognitywistów i filozofów jest skłonna uznać jedynie sferę fizyczną. Zakładają oni materializm, czyli pogląd głoszący, że wszystko, co istnieje składa się z materii.
Pytanie o to, jak zdarzenie fizyczne może być przyczyną pewnego zdarzenia fizycznego przybiera postać pytania: jak w wyniku działania mózgu może wyłonić się umysł?
Kartezjusz tak przedstawionej relacji nie mógłby zaakceptować. Na gruncie jego filozofii nie sposób sformułować pytania, jak z neurobiologii mózgu wyłania się substancja myśląca. Chociaż Kartezjusz w swoich rozważaniach szukał drogi oddziaływania między tymi sferami, wskazując nawet, że interakcja zachodzić mogłaby w szyszynce, to będzie on nadal głosił dualizm. Jakiego materializm mógłby dostarczyć rozwiązania dla drugiej korelacji, czyli:
Jak zdarzenie psychiczne może być przyczyną zdarzenia fizycznego? We współczesnym żargonie filozoficznym problem takich korelacji określa się problemem z przyczynowości mentalnej.
Materialista głoszący pogląd, że wszystko co istnieje składa się z materii, mógłby zgodzić się, że zdarzenia mentalne są identyczne ze zdarzeniami fizycznymi, czyli mógłby uznać, że przyczyna mentalna jest identyczna z przyczyną fizyczną. Czy takie rozwiązanie problemu Kartezjusz mógłby zaakceptować? Na pewno nie.
Jakie są zalety i wady materialistycznego rozwiązania problemu z przyczynowości mentalnej?
Zastanówmy się nad niezależnością sfery mentalnej i jej przyczynową efektywnością. Skoro zdarzenia psychiczne wchodziłyby w związki przyczynowe ze zdarzeniami fizycznymi, to czy wówczas nie musielibyśmy uznać, że współczesna fizyka nie wyjaśnia całkowicie materialistycznego świata? Na gruncie materializmu przyjmuje się, że do zaistnienia danego zdarzenia fizycznego, wystarczy to, aby jego przyczyną było inne zdarzenie fizyczne. Pogląd ten w filozofii określa się jako tezę o domknięciu świata fizycznego. Bez wątpienia zaletą materializmu jest to, że dostarcza nam uzasadnienia do twierdzenia, że funkcjonowanie świata fizycznego jest w pełni wyjaśniane. Trudne do utrzymania jest stanowisko głoszące, że dane zdarzenie fizyczne może mieć dwie przyczyny: fizyczną i psychiczną.
Zakwestionowanie możliwości oddziaływania życia mentalnego na świat fizyczny grozi odrzuceniem możliwości wyjaśnienia ludzkiego zachowania w kategoriach przekonań, pragnień i intencji, a to oznacza zakwestionowanie psychologii jako nauki posługującej się tymi kategoriami w formułowaniu swoich wyjaśnień. Jest to wadą materialistycznego rozwiązania problemu z przyczynowości mentalnej.
Z przedstawionych powyżej zalet i wad wyłania się dylemat: czy jest to kwestia wyboru między fizyką a psychologią? Czy jest to kwestia wyboru między nauką wyjaśniającą funkcjonowanie świata fizycznego a nauką formułującą wyjaśnienia ludzkiego zachowania w kategoriach przekonań, pragnień i intencji? Może ten dylemat jest iluzoryczny: może to w naukach materialistycznych powinniśmy szukać wyjaśnienia ludzkiego zachowania?
Kognitywistyka jako kierunek multidyscyplinarnych badań nad umysłem i jego funkcjonowaniem otwiera nam takie perspektywy. Ale co wówczas z kartezjańskimi intuicjami drzemiącymi u większości z nas? Czy większość z nas, stojąc przed lustrem, patrząc w odbicie, nadal będzie widzieć ciało, ale i zarazem siebie? Co z samym problemem psychofizycznym? Czy nadal będzie on dla nas stanowił problem?
Słownik
Dualizm substancjalny – pogląd głoszący istnienie dwóch odrębnych substancji: cielesnej i umysłowej. Stanowisko to wiąże się z problemem psychofizycznym, ponieważ z założenia o dwóch odrębnych substancjach, wyłania się dylemat dotyczący ustalenia, jak mogą one na siebie oddziaływać.
Kognitywistyka – kierunek multidyscyplinarnych badań nad umysłem i jego funkcjonowaniem. Celem badaczy zajmujących się kognitywistyką jest budowa modeli poszczególnych funkcji mentalnych, m.in pamięci, percepcji, języka czy świadomości. Wymaga to zintegrowanych badań z różnych kierunków badawczych, m.in psychologii, filozofii, logiki, informatyki, antropologii czy neurobiologii.
Materializm – stanowisko to będzie stanowić przeciwieństwo dualizmu, ponieważ głosi ono, że wszystko co istnieje składa się wyłącznie z materii, czyli będzie to stanowisko monistyczne. Problem psychofizyczny w materializmie może przybrać postać pytania: jak zdarzenie psychiczne może być przyczyną zdarzenia fizycznego? Dylemat ten nazywa się we współczesnym żargonie filozoficznym problemem z przyczynowości mentalnej. Próba rozwiązania tego dylematu może dostarczyć nam odpowiedzi na pytanie o miejsce umysłu w świecie fizycznym.
Teza o domknięciu świata fizycznego – w myśl tego poglądu, do zaistnienia danego zdarzenia fizycznego wystarczy to, że zaistnieje, jako jego przyczyna, inne zdarzenia fizyczne. Teza ta uzasadnia pogląd, że funkcjonowanie świata fizycznego jest całkowicie wyjaśnialne.
Polecana literatura
- Damasio A., Błąd Kartezjusza, tłum. M. Karpiński, wyd. Rebis, Poznań 2016.
- Searle J., Umysł. Krótkie wprowadzenie, tłum. J. Karłowski, wyd. Rebis, Poznań 2010.
- Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, tłum. T. Boy-Zieliński, wyd. Hachette, Warszawa 2008.
